Cmentarz Jedenastu Wsi

Lapidarium sztuki sepulkralnej w Cyganku filia Muzeum Żuławskiego w Nowym Dworze Gdańskim

Zbiór kamieni i innych form nagrobnych z XVII...XIX wieku został utworzony na terenie dawnej nekropolii, nazywanej cmentarzem 11 wsi. 

Cmentarz 11 wsi powstał prawdopodobnie w roku 1639, podczas usamodzielniania się gminy mennonickiej w Tiegenhagen, jako cmentarz dla luteran i mennonitów z Tiegenhagen (obecnie Cyganek), Petershagen (Żelichowo), Reimerswalde (Cyganka), Tiegerwalde, Platenhof (część Nowego Dworu Gdańskiego), Pletzendorf (Starocin), Altendorf, Petershagenerfeld (część Nowego Dworu Gdańskiego), Haberhorst, Stobendorf (Stobiec) i Neuendorf. Było to wspólne przedsięwzięcie wiejskiego samorządu tych miejscowości. Został założony na sztucznie usypanym wzniesieniu obok istniejącego już wówczas od trzystu lat cmentarza przy katolickim kościele św. Mikołaja. Koszty utrzymania miejsca pochówku były rozdzielane na poszczególne wsie według ilości posiadanej przez nie ziemi uprawnej. Poszczególni sołtysi zbierali pieniądze wśród swoich sąsiadów przekazując je administratorowi cmentarza – sołtysowi z Tiegenhagen. W okresie późniejszym miejsce to nazywano cmentarzem 9 wsi (dwie wsie połączyły się z innymi).

Około 70 kamieni nagrobnych zgromadzonych w lapidarium zostało w dużej części odnalezione na sąsiedniej posesji w fundamentach zburzonego budynku gospodarczego. Wszystkie pochodzą z czasu od końca XVII do końca wieku XVIII. 

Jest to jeden z wcześniejszych typów zachowanych nowożytnych nagrobków chrześcijańskich. Większość posiada wyryte bardzo skromne inskrypcje dotyczące pogrzebanej osoby: rok śmierci, inicjały oraz gmerek, czyli rodzaj prostego geometrycznego znaku przypisanego do żuławskiego gospodarstwa. 

W roku 1768 nad Tugą, 1,5 km w górę jej biegu, został założony drugi cmentarz mennonicki.

W 2006 roku na miejscu dawnego cmentarza solidarnym wysiłkiem Klubu Nowodworskiego Stowarzyszenia Miłośników Nowego Dworu Gdanskiego, mieszkańców Cyganka i Żelichowa oraz firmy Foto Opitz powstała filia Muzeum Zuławskiego - Lapidarium sepulkralne w Cyganku. Przy tworzeniu lapidarium pomagali: Urząd Miasta i Gminy w Nowym Dworze Gdańskim, Parafia Greckokatolicka w Cyganku, prof. Peter Klassen (USA) i wiele innych osób i instytucji.

Budowa Lapidarium sztuki sepulkralnej w Cyganku była współfinansowana ze środków budżetu państwa w ramach Funduszu Inicjatyw Obywatelskich.

konsultant Jerzy Domino