Spis treści

Żuławy Wiślane zajmują zaledwie około 2 procent powierzchni Polski. Jednak z racji swej wyjątkowości warte są szczególnej uwagi. Osobliwe jest tu wszystko: krajobraz, środowisko przyrodnicze, historia i dziedzictwo kulturowe. Jeszcze mniejszym skrawkiem lądu jest Mierzeja Wiślana, jedna z czterech mierzei na polskim wybrzeżu Bałtyku. Żuławy delty Wisły kształtem zbliżone są do odwróconego trójkąta, którego wierzchołek znajduje się w rozwidleniu Wisły na Leniwkę i Nogat, niedaleko miejscowości Biała Góra, zaś podstawa wyznaczona jest przez Mierzeję Wiślaną. Dzielą się one na cztery części tj.: Żuławy Gdańskie, zwane dawniej Steblewskimi (na zachód od Wisły), Wielkie Żuławy Malborskie (pomiędzy Wisłą i Nogatem), Małe Żuławy Malborskie (między Nogatem i Jeziorem Druzno) oraz Żuławy Elbląskie (czyli dawne posiadłości wiejskie tego miasta). Łącznie jest to obszar obejmujący około 1700 km2, w tym ponad jedna czwarta położona poniżej poziomu morza.

Największe obszary depresyjne znajdują się w okolicach miejscowości Raczki Elbląskie dochodząc do 1,8 m p.p.m. Niektórzy badacze twierdzą jednak, Że należy zwrócić w tym miejscu uwagę na utworzony w zasadzie dopiero po wojnie polder Marzęcino, gdzie naturalna rzędna poziomu gruntu może wynosić poniżej 2 m p.p.m. Dla porównania najwyższy punkt na Żuławach znajduje się na terenie miejscowości Grabiny Zameczek pod Gdańskiem (14,6 m n.p.m.). Mierzeja Wiślana sięga od Sopotu po Półwysep Sambijski w Obwodzie Kaliningradzkim w Rosji. Jej długość wynosi około 115 km, z czego w Polsce znajduje się odcinek o długości ok. 75 km. Szerokość Mierzei Wiślanej wynosi od kilkudziesięciu metrów w rejonie Sopotu i gdańskiej dzielnicy Jelitkowo, do około 2,5 km pomiędzy Stegną i Sztutowem. Jej ciągłość przerywają ujścia Wisły: naturalne – czyli ujście Wisły Martwej i ujście Wisły Śmiałej oraz sztuczne – Przekop Wisły. Mierzeja w części wschodniej stanowi północne obramowanie Zalewu Wiślanego. Mierzeja jest zwydmionym pasem piasków morskich o wysokości wzrastającej od 2-3 m n.p.m. w Jelitkowie do 43 m n.p.m. około 3 km na wschód od Krynicy Morskiej. Coraz częściej mianem Mierzei Wiślanej określana jest wyłącznie część polskiego wybrzeża położona na wschód od Przekopu Wisły. 

Do tej pory istnieją rozbieżności w ustaleniu genezy słowa Żuławy. Niektórzy badacze gotowi są wiązać pochodzenie nazwy z pruską przeszłością regionu i słowem „sulava”, czyli wyspa. Inni znów wywodzą jego pochodzenie od polskiego rzeczownika „żuł” co oznaczać miało namuł rzeczny. Jednak zarówno jedni jak drudzy wyraźnie wskazują na wodę jako żywioł, który zadecydował o powstaniu delty Wisły. Delta zaczęła powstawać około 6000 lat temu. Wody Wisły i wielu mniejszych rzek niosąc ze swym nurtem duże ilości żwirów, piasków i mułów, osadzały je w dawnej zatoce. Z osadów tych, przy udziale specyficznych warunków, powstały słynne żuławskie gleby. Z drugiej strony działalność wód morskich – praca fal i prądów, a następnie wiatrów uformowały w ciągu kilku tysiącleci piaszczysty wał ciągnący się wzdłuż brzegu zatoki. Procesy przyrodnicze, które doprowadziły do powstania delty, zadecydowały także o tak charakterystycznym ukształtowaniu powierzchni i stosunkach wodnych.

Pierwsi osadnicy

Najdawniejsze ślady obecności człowieka na Żuławach i Mierzei datować można na około 2500 do 1700 lat p.n.e. Potwierdzają to znaleziska archeologiczne z kilku miejscowości, jak np. Lubieszewo, Ostaszewo, Kaczynos, Konczewice, Krasnołęka, Lasowice Wielkie, Lichnowy czy Stegna, Skowronki, Sztutowo i Kąty Rybackie. Przypuszczać jednak można, że odnalezione osady miały jedynie charakter okresowy, a ich powstanie mogło mieć związek z głównymi zajęciami ówczesnej ludności, tj. rybołówstwem czy polowaniem na foki oraz poławianiem i obróbką bursztynu. Następne epoki nie przynoszą zmian w zasięgu i natężeniu osadnictwa. Uwypuklona jednak zostaje rola oblegających deltę wysoczyzn, jako miejsca o większej aktywności ludzkiej oddziaływującej, być może, także na dostępne tereny delty. Nie bez znaczenia pozostaje również przypuszczalne umiejscowienie delty Wisły w zasięgu tzw. bursztynowego szlaku, będącego podstawą stosunków handlowych pomiędzy państwem rzymskim a obszarami południowego wybrzeża Bałtyku.

Wczesne średniowiecze

We wczesnym średniowieczu, szczególnie w okresie od VIII do XI wieku, teren delty Wisły podlegał zmianom politycznym, gospodarczym i etnicznym, jakie zachodziły na obszarze basenu Morza Bałtyckiego. Potwierdzają to znaleziska archeologiczne z miejscowości Janów Pomorski niedaleko Elbląga. Odkryta tam osada, zamieszkiwana ongiś przez Estów-Prusów, datowana na wiek IX-X n.e., ukazała niezwykłej wagi znalezisko, pozwalając jednocześnie zlokalizować do niedawna jeszcze legendarne Truso. Pierwsze wzmianki o istnieniu osady pochodziły z anglosaskiego przekładu „Historii adversus paganos” autorstwa Orozjusza. Opis geograficzny ówczesnego świata, stanowiący wstęp do tego dzieła, przetłumaczył angielski król Alfred Wielki (872–899), uzupełniając go o relację podróżnika Wulfstana, który odbył podróż do ujścia Wisły. Tenże miał zanotować między innymi:

(...) Kraj Estów jest bardzo duży i jest tam dużo miast, a w każdym mieście jest król. A jest tam bardzo dużo miodu i rybitwy. A król i najmożniejsi piją kobylemleko, ubodzy zaś i niewolnicy piją miód. Jest tam między nimi dużo wojen. A u Estów nie warzy się żadnego piwa, lecz miodu jest tam dużo (...)

Makieta przedstawiająca przypuszczalny wygląd osady Truso.Osiedle, leżące wówczas na krawędzi tworzącej się delty, było ważnym ośrodkiem handlowo-rzemieślniczym utrzymującym rozległe kontakty gospodarcze ze Skandynawią, słowiańskimi plemionami zachodniopomorskimi czy północnymi Niemcami. Nie można jednak patrzeć na ówczesną deltę Wisły tylko przez pryzmat Truso. Żyzne ziemie i łąki, bogate tereny łowieckie i rybackie oraz dogodne położenie sprzyjały rozwijającemu się po zachodniej stronie delty Gdańskowi. Będzie on odgrywał w dziejach Żuław ogromną rolę, włączając niebawem w zasięg swego oddziaływania ich północno-zachodnią część wraz z Mierzeją. Z połowy XIII wieku pochodzą dokumenty księcia Świętopełka świadczące o gospodarczym wykorzystaniu terenów Żuław. Konsekwencją zauważalnego wzrostu aktywności ludzkiej w okresie wczesnego średniowiecza było podjęcie prób tworzenia podstaw systemu przeciwpowodziowego. Potwierdzają to zachowane w źródłach wzmianki o starym wale na Żuławach Steblewskich oraz wale zbudowanym wzdłuż prawego brzegu Wisły na Żuławach Wielkich. Prawdopodobnie też pod koniec XIII wieku usypano wał wzdłuż prawego brzegu Nogatu.

Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego
Klub Nowodworski
ul. Kopernika 17
82-100 Nowy Dwór Gdański
tel. 55 247 57 33
fax 55 247 57 33
e-mail: biuro@klubnowodworski.pl

NIP: 578-11-21-846